უნდა მიენიჭოს თუ არა მეტი ძალაუფლება რეგიონებს?

საქართველო ახლა უნიტარული სახელმწიფოა - გადაწყვეტილებების უმეტესობას ცენტრალური მთავრობა იღებს. თბილისისა და აჭარის გარდა, ყველა რეგიონის გუბერნატორი პრეზიდენტის დანიშნულია. რეგიონული და ადგილობრივი ბიუჯეტები (თბილისის და აჭარისაც კი) ივსება ცენტრიდან წამოსული სუბსიდიებით და არა ადგილობრივად შეგროვებული გადასახადებით. ეს სისტემა ყველანაირად აშორებს ადგილობრივ ხელისუფლებებს ხალხისგან და მათ სრულებით დამოკიდებულს ხდის ცენტრზე.

ცოტა ხნის წინ იყო საუბარი იმაზე, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობების პირები არჩეულიყვნენ, მსგავსად თბილისისა და აჭარისა. რა თქმა უნდა, ეს სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯი იქნება, მაგრამ, ჩემი აზრით, ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანი სვლა არის, რომელსაც ბევრად უფრო სერიოზული ქმედებები უნდა მოჰყვეს ფედერელიზმისკენ სვლისათვის. მოკლედ რომ ვთქვა - საქართველო უნდა მოშორდეს უნიტარული სახელმწიფოს გზას და მიიღოს მმართველობის ფედერალური ფორმა. 

სანამ აღვწერდე ნაბიჯებს, რომლებიც ამ ცვლილებისთვის აუცილებელია, მსურს მოკლედ აღვწერო ფედერალიზმის უპირატესობები. მრავალი ნაწერი აღწერს ფედერალიზმის დადებით და უარყოფით მხარეებს და მის შედარებას უნიტარულ მმართველობასთან, ასე რომ, ახალს ვერაფერს ვიტყვი. კრიტიკოსები ძირითადად ამ უარყოფით მხარეებს გამოყოფენ:

1. ნებისმიერ ფედერალურ სისტემაში მცირე გაურკვევლობა მაინც არის, თუ რომელი უფლებამოსილებები არის სსახელმწიფო მთავრობის ქვეშ და რომელია - რეგიონების. არასწორად დაგეგმილ სისტემაში ამ გაურკვევლობამ შეიძლება მთავრობის არაეფექტურობა გამოიწვიოს.

2. ფედერალიზმმა შეიძლება რიგითი მოქალაქეების ცხოვრება გაართულოს, რადგანაც მათ მოუწევთ სხვადასხვა რეგიონების განსხვავებული კანონების ცოდნა. ეს ბიზნესის წარმობასაც ეხება, რადგანაც რეგულაციები შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს ერთმანეთისგან.

3. ზოგი იმასაც ამტკიცებს, რომ ფედერალიზმის კარგად ფუნქციონირება შეუძლებელია უცოდინრობის გამო. ხალხის უმრავლესობამ ძალიან მცირე რამ იცის ადგილობრივ ხელისუფლებაზე, განსხვავებით ცენტრალური ხელისუფლებისგან. მაგალითად, ამერიკაში ხალხმა ძალიან იშვიათად იცის, თუ ვინ არის მათი მერი, ხოლო ადგილობრივ არჩევნებზე აქტიურობა 25%-საც არ აღწევს ხოლმე.

4. ფედერალურ სისტემაში, უნიტარულთან შედარებთ, მეტი რეგიონული უთანასწორობა არის. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ის არის, რომ თითოეული რეგიონი იღებს სარგებელს საკუთარი ბუნებრივი რესურსებიდან გამომდინარე. შესაბამისად, ის რეგიონები, რომლებსაც მწირი ბუნებრივი რესურსები გააჩნიათ, ჩამორჩებიან ხოლმე დანარჩენებს.

5. დაბოლოს, ფედერალიზმი აადვილებსიმას, რომ რომელიმე რეგიონი (ან სულაც რამდენიმე მათგანი) აუჯანყდეს ეროვნულ მთავრობას, შესაბამისად, საფრთხე უქმნას ქვეყნის ტერიტორიულ მთლიანობას.

ამ მოსაზრებებიდან ზოგიერთი მოსაზრება არც ისე უსაფუძვლოა, მაგრამ მათი უმეტესობა მაინც სწორი ფედერალური სისტემის დაგეგმვას უკავშირდება. თუმცა, ვიტყოდი, რომ ამ უარყოფით თვისებებს სრულებით ჩრდილავს ფედერალური მმართველობის დადებითი მხარეები:

1. ფედერალიზმს კიდევ ერთი მოთამაშე შემოჰყავს პოლიტიკურ სისტემაში. თანამედროვე დემორკატიულ სისტემაში, როგორც წესი, ძალაუფლება განაწილებულია საკნონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო შტოებს შორის. ფედერალური სისტემის შემთხვევაში, მეოთხე მოთამაშე რეგიონული მთავრობებია. სხვა სიტყვებით რომ  ვთქვა, არის ძალაუფლების ერთგვარი დაყოფა, რაც ავტორიტარიზმისა და ტირანიის განვითარების ნაკლებ შანსს ქმნის.

2. ადგილობრივმა მთავრობებმა ბევრად უკეთ იციან იქ არსებული კონკრეტული პრობლემების შესახებ, ასე რომ კანონები შეიძლება ზუსტად მოერგოს რეგიონებს. არ არის საჭირო ერთიანი კანონების მიღება, რომელიც მუშაობს ყველა რეგიონზე. დაგეგმვის ეს ხერხი ამცირებს „უმრავლესობის ტირანიას“, ყოველ შემთხვევაში, ეროვნულ დონეზე მაინც.

3. ფედერალიზმი „ლაბორატორიულ“ გარმემოს უქმნის კანონებს და ინოვაციებს უწყობს ხელს. მაგალითად, რეგიონმა შეიძლება დანერგოს ახალი კანონი და თუკი ის გაამართლებს, შეიძლება სხვა რეგინებმაც გადაიღონ. თუკი კანონი წარუმატებელი აღმოჩნდა, ზიანს მხოლოდ ერთი რეგიონი განიცდის და ეფექტს არ იქონიებს მთელ ქვეყანაზე.

რომ შევაჯამო - ფედერალიზმის მთავარი უპირატესობა არის ის, რომ პიროვნული თავისუფლების მაღალი ხარისხის საშუალებას იძლევა, უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებების უკეთ დაცვას და პროგრესს უწყობს ხელს. ფედერალურ სისტემაში თითოეული რეგიონი ეჯიბრება სხვა რეგიონებს, რათა უკეთესი გარემო შესთავაზოს ხალხს. ის რეგიონები, რომლებიც არ ითავლისწინებენ ხალხის მოთხოვნილებებს, დგანან საფრთხის წინაშე, რომ მოსახლეობამ დატოვოს ისინი. ეს პოლიტიკოსებს აიძულებს, რომ მუდმივად ყურადღებით იყვნენ და მთავრობებს კი კანონებით ზედმეტად გატაცების საშუალებას არ აძლევს. 

რა სჭირდება საქართელოს იმისათვის, რომ გახდეს ფედერალური ქვეყანა? რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანინ ცვლილებების გატარება იქნება საჭირო კონსტიტუცაში. ძირითადი პრიცნიპები კი ასეთი იქნება:

1. საქართველო უნდა დაიყოს 12-15 რეგიონად ავტონომიის თანაბარი დონით.
2. თითოეული რეგიონის მთავრობა იმავე რეგიონის ხალხმა უნდა აირჩიოს - ეროვნული მთავრობის მხრიდან ყოველგვარი კონტროლის გარეშე.
3. რეგიონებს საშუალება უნდა ჰქონდეთ, რომ ადგილობრივი გადასახადებიდან თავიანთი მოგება მიიღონ. ეროვნული მთავრობის სუბსიდია არ უნდა აღემატებოდეს რეგიონული ბიუჯეტის 10%-ს.
4. მკვეთრი ხაზი უნდა იყოს გავლებული რეგიონულ და ეროვნულ მთავრობებს შორის.

სავარაუდოდ ყველაზე დიდ სამუშაოს სწორედ მე-4 პუნქტი მოითოვს. რთული იქნება სწორი ბალანსის დაცვა ეროვნულ მთავრობასა და ადგილობრივ მთავრობებს შორის ძალაუფლების გადანაწილებისას. არა მგონია, რომ ყველაფრის გადაბარება რეგიონებზე (გარდა თავდაცვისა და საგარეო პოლიტიკისა) კარგი იყოს საქართველოსთვის. მაგალითად, სხვადასხვა სისხლის სამართლის კოდექსის ქონა საქართველოს თითოეულ რეგიონში სავარაუდოდ არ იქნება კარგი იდეა (მართალია, ამერიკაში თითოეულ შტატს საკუთარი სისხლის სამართლის კოდექსი აქვს, არსებობს რამდენიმე დანაშაული, რომელზეც ფედერალური კოდექსი ვრცელდება). ჩემი აზრით, შემდეგი საკითხები ეროვნული მთავრობის კომპეტენციაში უნდა დარჩეს:

1. თავდაცვა და საზღვრის დაცვა
2. ემიგრაციისა და ნატურალიზაციის კანონები
3. საგარეო პოლიტიკა
4. სამოქალაქო და სისხლის სამართალი, მათ შორის: საკუთრების კანონი, contract law (?), სამოქალაქო კანონი და ა.შ.
5. კომერციული რეგულაციების ნაწილი, განსაკუთრებით: გაკოტრების კანონი, კონკურენციის კანონი, კორპორაციული სამართალი
6. კანონების გატარების ნაწილი, განსაკუთრებით: სააგენტოები, რომლებიც განსაკუთრებულ საგამოძიებო უნარებს მოითხოვს (მაგ. ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლა)
7. ზოგადი კეთილდღეობის ნაწილი: განათლების სისტემისა და სოციალური დაცვის უზრნველყოფა და ა.შ. 

დანარჩენი საკითხები რეგიონების ხელში რჩება:

1. ინფრასტრუქტურული ინვეტსიციების უმეტესობა
2. კანონის ყოველდღიური აღსრულება (პატრული) და ადგილობრივი, ნაკლებად მძიმე დანაშაულების გამოძიება
3. მორალური კოდექსი (ან კანონები, რომლებიც „უმსხვერპლო დანაშაულს“ ეხება - მაგალითად აზარტულ თამაშებს)
4. კომუნალური და გადაუდებელი მომსახურებები ( სავარაუდოდ უფრო ლოკალურ და არა რეგიონულ დონეზე)
5. განათლების უმეტესი ნაწილი (მაგალითად უნივერსიტეტები და საჯარო სკოლები რეგიონულ მმართველობებს უნდა გადაეცეს)
6.  სოციალური დაცვის დიდი ნაწილი - მაგ. გადამზადების პროგრამები, თავშესაფრები უსახლკაროებისთვის და ა.შ.
7. შრომითი კოდექსი - მაგ. მინიმაური ხელფასი
8. მიწისა და ბუნებრივი რესურსების შესახებ კანონი
9. კომერციული რეგულაციების უმეტესობა: დასაქმების ლიცენზირება, ბიზნესის ლიცენზირება, მშენებლობის კოდექსი, სამშენებლო უფლებები და ა.შ.
10. ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების სტანდარტები, გარემოს დაცვის რეგულაციები

დარწმუნებული ვარ, რომ თუკი საქართველოს ხელისუფლება გადაწყვეტს ფედერალიზმის იდეების გატარებას, ბევრ დებატს ვიხილავთ იმაზე, რაზეც ვისაუბრე ამ ორ გვერდზე. საბოლოო შედეგიც შეიძლება ჩემს მიერ გამოთქმული ვარაუდს სულაც არ დაემთხვეს. მაგრამ მნიშვნელოვანი სწორედ საუბრის დაწყებაა რეგიონებისთვის მეტი ავტონომიის მიცემის შესახებ. ახლანდელ ხელისუფელაბ უნიკალური შანსი აქვს, რადგანაც ოპოზიციაც უჭერს მხარს რეგიონებისთვის მეტი ძალაუფლების გადაცემის იდეას. დაბოლოს, ამ ყველაფრის განხორციელება საქართველოს უფრო მეტად დემოკრატიულ, თავისუფალ და წარმატებულ ქვეყნად აქცევს.

Should More Power be Delegated to the Regions?

Georgia right now is a unitary state – most of the decisions are made at the level of the national government. Except for Tbilisi and Adjara, the governors in the regions are directly appointed by the president. Regional and local budgets (even in Tbilisi and Adjara) are based on subsidies from the center and not on taxes collected locally. This system removes almost all accountability of the regional and local governments to the people they are supposed to govern, and makes them totally dependent on the national center.

Recently, there has been talk about making the positions of all regional governors elected – similar to what is currently being done in Tbilisi and Adjara. While this is a step in the right direction, I believe that it is only a minor step that should be followed up by more serious commitments to federalism. To put it bluntly: Georgia should move away from being a unitary state and adopt a federal form of government.

Before describing what steps I believe are necessary to fulfill this transition, I would like to briefly discuss why federalism is a better form of government. There is a lot of literature written on advantages and disadvantages of federalism and its contrast with unitary systems of government, so, I will hardly say anything new. The disadvantages that are typically put forth by the critics are:

1. In any federalist system there is at least some confusion on which powers are within the competence of the national government and which are within the competence of the regions. In a poorly designed system this confusion might render the government utterly ineffective

2. Federalism can make lives of ordinary people more complicated as they need to be aware of different sets of laws that exist in different regions. This also applies to running a business as regulations might vary greatly from one region to another

3. Some people argue that federalism cannot function well due to popular ignorance. That is, most people know much less about their local governments than they do about the national one. For example, in the U.S. people quite frequently are unaware of who their mayor or governor is, and voter turnout in local elections is frequently below 25%

4. There is more regional inequality under a federalist system than under a unitary one. One reason for this is that each region gets the benefits of its natural resources, and the regions which are natural-resource-poor are left behind

5. Lastly, it is possible that federalism can make it easier for a region (or a group of regions) to rebel against the national government, thus, jeopardizing the existence of the country

Some of these points have merit – though I would say that many of them can be addressed by designing a proper federal system. But I would say that even these negatives are overshadowed by the benefits of federal form of government:

1. Federalism introduces another actor into the system of “checks and balances.” In a modern democratic state the power is typically separated between Legislative, Executive, and Judicial branches. Under the federal system, the fourth player are the regional governments. In other words, there is more separation of power, and as such less possibility of authoritarianism or tyranny

2. Local governments know local issues much better and thus, the policies can be tailored to specific regions. There doesn’t need to be a single national policy that works for people in one region but doesn’t really work for people in other regions. This arrangement reduces the “tyranny of the majority”, at least on the national level

3. Federalism provides a “laboratory” environment for policies and promotes innovation. That is, a region can adopt a novel policy and if it proves successful, other regions might follow. If the policy proves to be unsuccessful, the damage would be contained within one region and would not affect the entire country

To summarize: the core advantage of federalism is that it enables a much greater degree of personal freedom, ensures much better protection of human rights, and stimulates progress. Under federalist systems, each region competes with another region to offer a better environment for for its people. The regions that ignore the needs of the people in one way or the other, face the danger of falling behind and being deserted by its inhabitants. This keeps the politicians in check and prevent the governments from going haywire with their policies.

Now, what does Georgia need to do to move toward becoming a federalist state? Well, there would be significant changes to the constitution required, and the general principles should be as follows:

1. Georgia should be divided into 12 – 15 regions with equal level of autonomy
2. The government of each region should be elected by the people of that region – without any oversight and control from the national government
3. The regions should have the power to raise their own revenues via regional and local taxes. The subsidy of the national government shall not exceed 10% (or some similar small number) of the regional budget
4. Clear separation of powers should be defined between the regional and the national governments

Point #4 would probably require the most work. The difficult part would be to strike the right balance between how much should be left to the national government and how much should be delegated to the regions. I do not think that delegating almost everything to the regions (except for national defense and foreign policy) would be appropriate for Georgia. For example, having different criminal codes for each region in Georgia is probably not a good idea (though in the U.S. each state defines its own criminal code, save for a few crimes that are designated as federal crimes). In my opinion, the following could stay within the national competence:

1. National defense and border protection
2. Immigration and naturalization laws
3. Foreign policy
4. Civil and Criminal law, including: property law, contract law, tort law, family law etc.
5. Part of commerce regulation, specifically: bankruptcy law, competition law, corporate law
6. Part of law enforcement, specifically: agencies requiring significant investigative capabilities (e.g. against organized crime)
7. Part of general welfare: some support to education system, part of the safety net etc.

The regions could assume whatever remains. Specifically:

1. Majority of infrastructure investment
2. Day-to-day law enforcement (e.g. patrol) and investigation of local and minor crimes
3. Moral laws (or laws regarding “victimless crimes” – e.g. gambling)
4. Utilities and emergency services (probably on local rather than regional level)
5. Most of the education (e.g. universities and public schools should be subjected to regional authorities)
6. Big part of safety net – e.g. re-training programs, shelters for homeless etc.
7. Labor laws – e.g. minimum wage
8. Land-use and Natural Resource laws
9. Most of commerce regulation: occupation licensing, business licensing, building codes, construction permits etc.
10. Health and safety standards, environmental regulations

I am sure, if current Georgian government decides to pursue the ideas of federalism, there will be a lot of debate on what these two lists should actually include. And the final result may be very different from what I’ve outlined above. But the important point is to start thinking about separating national and regional governments and empowering the regions to be more autonomous. The current government has a unique chance in this regard as the idea of delegating more power to the regions is supported by the opposition. In the end, following through on this will make Georgia a more democratic, free, and successful country than it currently is. And this is better for everyone involved.

ჩვენი სიმართლის ფასი

ეს განმეორებად სიზმარს ჰგავს - თითქოს უკვე მომხდარა რამდენჯერმე და ახლა ისევ მეორდება. ყველაზე სამწუხარო ის არის, რომ სიზმარი არაა. შეუძლებელია უბრალოდ გავიღვიძოთ, გამოვფხიზლდეთ და შევიბრუნოთ ძილი. საზოგადოება კიდევ ერთხელ იყოფა პოლიტიკურ მხარეებად. ეს არ არის ის დაყოფა, რომელიც ხელს უწყობს აზრთა სხვადასხვაობას და კონსტრუქციულ დიალოგს, ეს ის დაყოფაა რომელიც მთებს მიწასთან ანგრევს, კონტინენტებს აშორებს და სამოქალაქო ომებს იწვევს.

ძალიან ახალგაზრდა ვიყავი, როდესაც ეს პირველად მოხდა. ჩვენი მაშინდელი ლიდერი უდიდესი მწერლის ვაჟი იყო, საქართველოს დამოუკიდებლობის სიმბოლო, თავადაც დისიდენტი მხოლოდ კალმით შეიარაღებული იმ ძლევამოსილი ძალების წინააღმდეგ, რომლის შიშით სუვერენული ქვეყნები შიშით თრთოდნენ. ის პირველი იყო, რომელიც უმრავლესობამ აირჩია, რომელსაც ხალხმა დიდი იმედით ჩააბარა მმართველობა. პირველი ადამიანი, რომელსაც ყველა აღმერთებდა და უფრთხილდებოდა. მისი მმართველობის ორი წელიც საკმარისი აღმოჩნდა ქვეყნის ნანგრევებად ქცევისათვის - დედაქალაქში სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა, ტელევიზორებში აღელვებული ადამიანები შურისძიებას მოითხოვდნენ, ტანკები მიწასთან ასწორებდნენ ქუჩებს, სადაც ანტი-საბჭოთა მოძრაობის პირველმა მონაწილეებმა თავიანთ ახალგაზრდა სიცოცხლეები დათმეს სულ რამდენიმე წლის წინ. ჯოჯოხეთი ტრიალებდა მთელ ქვეყანაში.

რატომ დაგვატყდა ეს ყველაფერი თავს? ახლა წარსულს რომ ვუყურებ, თითქოს ყველაფერი ნათელია - ამის მიზეზი იყო  გახლეჩის რიტორიკა, ქვეყნის „ჩვენებად“ და „სხვებად“ დაყოფა, განსხვავებული აზრის მატარებელი ადამიანებისადმი ზიზღი. ეს ყველაფერი ლიდერმა დაიწყო და გარშემოც იმავე აზროვნების მატარებელი ადამიანები შემოიკრიბა. მალე ამ ადამიანებიდან რამდენიმე აუჯანყდა ბელადის მმართველობას და სულ რამდენიმე თვეში კიდევ ერთი დაღი დაასვა ისედაც ნატანჯ ქვეყნის სხეულს.  ლიდერი გაიქცა და უცხო ქვეყანაში დაასრულა სიცოცხლე, როგორც ერთმა ვიგინდარა თაღლითმა, მაგრამ ჭრილობა მაინც დარჩა - იგი მოსარჩენად ძალიან ღრმა იყო, დასავიწყებლად კი ზედმეტად მტკივნეული. ქვეყანა უფრო მწვავედ დაიყო ორ ბანაკად - ერთი ნაწილი გაქცეუილი ლიდერის სახელს  ფანატიკურად მისტიროდა, მეორე ნაწილს კი მისი სამუდამოდ დავიწყება სურდა. სწორედ მაშინ გაჩნდა ეს საშინელი ადათი ვინმეს სახელზე „ისტ“-ის დამატებისა. ამგვარად დავიწყეთ ადამიანების დაყოფა, თითქოს რაღაც სამარცხვინო იარლიყს ვაკრავდით. ჩვენ აღარ ვიყავით ქართველები, ჩვენ გავხდით ზვიადისტები და შევარდნაძისტები.

ამ დარტყმის გადატანას 20 წელი დასჭირდა! ეხლა ისევ გვყავს პოლიტიკური ძალა, რომელიც სათავეში უმრავლესობის ნებამ მოიყვანა და ყველაფერს თავიდან ვიწყებთ. იგივე შეცდომა, იგივე თავბრუდამხვევი დაყოფა, იგივე სასიკვდილო დარტყმა - კვლავ ვუწოდებთ ერთმანეთს მიშისტებს და ბიძინისტებს. ნუთუ დაწყევლილები ვართ? ნუთუ ბედმა გვარგუნა ამ ლაბირინთში უსასრულოდ ხეტიალი? რატომ გვაქვს ასეთი ჩაკეტილი აზროვნება? რატომაა ასეთი რთული გამოსავლის პოვნა? რა აიძულებს ამდენ გონიერ ადამიანს აშკარად მცდარი პოზიციების დაცვა გააგრძელოს?

რა თქმა უნდა, ამ ყველაფრის მიზეზი ნაწილობრივ პირადი ინტერესი და ძალაუფლებისადმი მორჩილებაა, მაგრამ უმთავრესი სიამაყეა. ეს რაღაც სოციალურ დაავადებას ჰგავს - საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა პერიოდში ისეთ საზოგადოებაში გავიზარდეთ, სადაც შეცდომის აღიარება სისუსტის აღიარების ტოლფასი იყო. თუ რომელიმე პოზიციას მივეკედლებით ძალიან ძნელი ხდება მისგან მოშორება, რადგანაც უკან დახევას, შეცდომების აღიარებას და სისუსტის გამომჟღავნებას ყველაფერი გვირჩევნია. ასე რომ ვაგრძელებთ წინ სვლას - ვცდილობთ დავამტკიცოთ შეუძლებელი, ყველანაირი ხერხებით ვცდილობთ ჩენი სიმართლე გავიტანოთ და ვეწინააღმდეგებით შინაგან ხმას, რომელიც სრულიად საპირისპიროს გვკარნახობს. ჩვენ არ შევწყვეტთ ამ პოზიციების დაცვას სანამ ვინმე გვისმენს, სანამ ვინმე დაინტერესებულია ჩვენი სიმართლით და გავაგრძელებთ ასე უსასრულოდ, მიუხედავად საპირისპირო ფაქტების მთელი გროვისა.

ეს სიამაყე არის ნამდვილი სისუსტე, მარცხი და კატასტროფა. სანამ ჩვენ ვდგავართ ჩვენს კვარცხლბეკზე და ვლაპარაკობთ და ვლაპარაკობთ, სულ უფრო ცოტა ხალხი გვისმენს, ბოლოს კი მხოლოდ საკუთარი ხმის ექო გვპასუხობს. მსმენელთა უმეტესობამ გზა გააგრძელა ან სულაც მიივიწყა ლაპარაკის თემა. ამ მომენტში  ვიაზრებთ მწარე რეალობას - ჩვენი სიმართლის მტკიცებისთვის ბრძოლაში ისტორიის დავიწყებულ დერეფანში მოვხვდით. ცხოვრება მრავალფეროვანი და მშვენიერია, ის არასდროს დგას ერთ ადგილას - ადამიანები იცვლებიან, აზროვნება ვითარდება, იდეები მწიფდება, ახალი ფაქტები გამოდის სააშკარაოზე - ყოველ დღე, ყოველ თვე, ყოველ წელს ჩვენ ვცხოვრობთ ამ არაჩვეულებრივად დინამიურ სამყაროში. მაშ, როგორ შეიძლება გვჯეროდეს დღეს, რომ გუშინ სრულიად მართალი ვიყავით? ამის მტკიცება ხომ სრული უვიცობის გამომჟღავნებაა?

თუკი ხვდებით ჩემს ნათქვამს, თუკი გიგრძვნიათ „თქვენი სიმართლის“ მტკიცების სიმძიმე, ისევე როგორც მე, თუკი ეს შინაგანი ხმა ეხლაც გკარნახობთ, რომ დროა შეჩერდეთ და რეალობა გადააფასოთ, მოუსმინეთ მას და გადადგით სწორი ნაბიჯი - იყავით არასწორი დღეს. 

The price of being right

It’s like a recurring nightmare - it has happened before, then again and is happening now. Unfortunately it is no dream. We can’t just wake up from it, get a cold glass of water and slumber on. Once more the citizens of Georgia are splitting up along the political lines. This is not a type of split which promotes diversity and constructive dialog, it is a type of split which destroys mountains, breaks apart continents and goads nations into civil wars.

I was very young when it happened the first time. We had a leader then – a son of a respected writer, symbol of Georgian identity, himself a long time dissident armed with nothing but a pen against the mighty powers which petrified many sovereign states. The man is gone now - his memory is a bleak reflection in the hallways of history. But he was the very first man elected by the will of majority, the very first man entrusted with the fate of the nation, the very first man ubiquitously admired and cherished. Two years into his rule the country was in ruins - civil war raging across the capital, nervous men screaming for revenge from TV-sets, tanks trampling the same avenues the very first heroes of anti-Soviet movement once gave their lives. It was a pandemonium.

What brought this blight upon us? Looking back the answer seems now obvious – it was the rhetoric of divisiveness, of segregating the country into “us” and “them”, of hating everything which didn't fit the views of a handful. The leader started it and surrounded himself with the men of similar mindset. Soon some of those other men rebelled against his rule deepening the crevice and in a few short months the society was inflicted a long, gashing wound across its fragile body. The leader fled then and died in a foreign land as a common thug but the wound stayed – it was too deep to heal, too wide to stitch, too painful to ignore. The country broke into two groups – the ones supporting his legacy and the ones embracing his ousting. This is the first time we invented this horrible concept of applying “ist” to someone’s name and branding people with it as some shameful stigma. We stopped being Georgians, we became Zviadists and Eduardists.

What a blow this was! Twenty years to recover! And now, when we again have a political force brought to power by the will of majority, we are doing it again. The same mistake, the same treacherous divisiveness, the same mortal blow – we are again labeling ourselves into Mishists and Bidzinists. Are we doomed to repeat the same mistake? Are we destined to wonder in this condemned labyrinth forever? Why are we so locked up in our views? Why is it so difficult to reach across the aisle? What makes so many otherwise intelligent men and women defend the positions which have by now become apparently fallacious?

While some of this can be written off as ordinary hypocrisy, fanaticism and Milgramian submissiveness to authority, a good chunk of it is caused by common pride. It is a social disease – we grew up in an environment where being wrong was considered equal to admitting being weak. This applies to both Soviet and post-Soviet eras. Once we attach ourselves to a certain position, it is difficult to disengage because stepping back, admitting our errors, looking weak sounds petrifying. So we march on – trying to prove unprovable, scrambling to look right, ignoring that quite voice of opposition coming from the back of our mind. We will continue defending the indefensible as long as someone is listening, as long as someone is comforting our sense of being right, commanding our persistence despite the growing mountain of evidence.

This pride is a true weakness, true failure, true collapse. For while we stand on our little pedestals, talking and talking, stretching all the possible arguments to the furthest corners of ridiculous there’s less and less people listening and finally only emptiness echoes our voice. Most of the listeners had moved on, forgotten what the argument was about in the first place. And then the painful realization arrives – in our quest of being right we ended up on the wrong side of history. Life is complex and wonderful, it never stays the same - people change, minds evolve, ideas mature, new facts come to light – every day, every months, every year we move through this evolving marvel of creation. How can we expect today to be certain we were right yesterday? Isn't such claim an ultimate act of arrogance?

If you know what I am talking about, if you have felt the burden of having to be right as I have many times, if that quite voice of opposition is telling you to stop and take a step back, please, listen to it and do the right thing - be wrong today.

უნდა შემცირდეს თუ არა ქართული ჯარის ზომა?

ახალმა ხელისუფლებამ თავდაცვის სამინისტროზე პასუხისმგებლობა რამდენიმე კვირის წინ აიღო. მას შემდეგ ბევრს საუბრობენ სამინისტროს რადიკალურ რეფორმირებაზე, სამხედრო დოქტრინის შეცვლაზე დ ა.შ. ასევე იყო მცირე პოლემიკა ქართული ჯარის შემცირებაზეც, სავარაუდოდ მხოლოდ 10,000 ჯარისკაცამდე. ოფიციალურად ამის შესახებ არავითარი გეგმა გაჟღერებულა - მაგრამ თუკი ნამდვილად არსებობს ასეთი გეგმა, და თუკი ხელისუფლება მის განხორციელებას გადაწყვეტს, ეს სერიოზულ ზიანს მიაყენებს ქვეყნის სტაბილურობას და ახალი ხელისუფლების ერთ-ერთი ყველაზე დიდი შეცდომა იქნება.

პირველ რიგში, ზოგად ინფორმაციას მოგაწვდით ცნობის სახით: საქართველოს ჯარში დაახლოებით 35,000 ჯარისკაცია, რაც რეგიონის ყველაზე მცირერიცხოვან არმიას წარმოადგენს (ჩამორჩება სომხეთს 46 ათასი და აზერბაიჯანს 66 ათასი , საუბარი არაა მით უმეტეს თურქეთსა და რუსეთზე). 2013 წლის ბიუჯეტში თავდაცვის სამინისტროს 400 მილიონი დოლარი აქვს გამოყოფილი. ეს შეადგენს საქართველოს მოსალოდნელი მშპ-ს 2,4%-ს და ოდნავ ჩამორჩება მსოფლიოს საშუალო მონაცემს. საქართველო რეგიონში ერთადერთი ქვეყანაა, რომელიც ბოლო 10 წლის განმავლობაში სრულმასშტაბიან ომში იყო ჩაბმული (2008 წლის აგვისტოს ომი რუსეთთან). საქართველოს დაახლოებით 20% რუსეთის მიერ არის ოკუპირებული, რუსეთმა ბოლო 4 წლია განმვლობაში ამ ტერიტორიაზე უდიდესი სამხედრო ძალები განათავსა - 3 თუ 4 ახალი სამხედრო ბაზა (ზოგიერთი მათგანი საქართველოს დედაქალაქისგან 1 საათის სავალზეც კი იმყოფება).

რაში სჭირდება საქართველოს ჯარი? პასუხი მარტივია - გარე საფრთხისაგან მისი მოქალაქეების დაცვისათვის. პრაქტიკულად, ეს შემდეგი ორი ვარიანტიდან ერთს შეიძლება ნიშნავდეს: (1) ჯარი საკმარისად ძლიერი უნდა იყოს  იმისათვის, რომ დაამარცხოს ნებისმიერი პოტენციული მტერი ან (2), ჯარი საკმარისად ძლიერი უნდა იყოს იმისათვის, რომ პოტენციური თავდამსხმელს ძვირად დაუსვასთავდასხმა. საქართველოს შემთხვევაში „პოტენციური თავდამსხმელი“ საკმაორ რეალურია - რუსეთი. აშკარაა, რომ უახლოეს, ან ოდნავ უფრო შორეულ, მომავალში საქართველოს ჯარი ვერ შეძლებს რუსეთის ჯარის დამარცხებას (ვარიანტი #1). ასე რომ, დაგვრჩა ერთადერთი ვარიანტი - საქართველოს ჯარი იყოს იმდენად კარგი, რომ რუსეთს ნებისმიერი თავდასხმა ძალიან ძვირად დაუჯდეს (ვარიანტი #2). ეს ყველაფერი ყველაზე ცოტა იმას ნიშნავს, რომ 1 თვის განმავლობაში რუსულ ჯარს არ მივცეთ დედაქალაქის აღების საშუალება, იმ იმედით, რომ საერთაშორისო ზეწოლა გაიზრდება და 2008 წლის სცენარი გათამაშდება ისევ. ყველაზე მეტად კი იმხელა ზიანის მიყენებას შეიძლება ნიშნავდეს, რომ რუსეთმა აღარ მოისურვოს მეტი რესურსის დახარჯვა ომში.

2008 წლის ომს თუ შევხედავთ, რუსეთმა 40 ათასი ჯარისკაცი გამოყო თავდასხმისთვის. სავარაუდოდ, ყველაზე ცოტა 2-ჯერ მეტი ჯარისკაცის გამოყოფა შეეძლო. თუმცა, 100 ათას ჯარისკაცზე მეტის გამოყოფა (საწყის ეტაპზე მაინც) ნაკლებ სავარაუდოა. შედარებისთვის, აშშ-მ მხოლოდ 150 ათასი ჯარიკაცის გამოყოფა შეძლო ერაყში შეჭირსათვის 2003 წელს (აშშ-ს კი რუსეთზე მრავალრიცხოვანი არმია ჰყავს). ასე რომ, ქართული ჯარის მინიმალური მიზანი უნდა იყოს ერთი თვით თბილისის დაცვა ქვეყანაში შემოჭრილი 40-100 ათასი ჯარისკაცისგან. დაახლოებით 25 ათასი ჯარისკაცით, კარგი წვრთნით და თანამედროვე იარაღით საქართველოს ჯარი ამ დავალების შესრულებას შეძლებდა. ჯარის რიცხოვნობა მეტი რომ ყოფილიყო (60-70 ათასი) იმის იზრუნველყოფაც კი იქნებოდა შესაძლებელი, რომ თავდამსხმელი თბილისს სიახლოვესაც ვერ გაეკარებოდა და სხვა რეალური ზიანის მიყენებასაც კი ვერ შეძლებდა. 

ასე რომ, მე ვფიქრობ, რომ ნელ-ნელა საქართველომ უნდა სცადოს ჯარის გაზრდა (რამდენის საშუალებასაც ფინანსური რესურსები იძლევა) სანამ რაოდენობა არ იაღწევს 60-70 ათასს. ეს ჩვენი მეზობლების სამხედრო რესურსს გაუტოლდებოდა და ნებისმიერ თავდასხმასთან გასამკლავებლად საკმარისი იქნებოდა. ნათელი უნდა იყოს , რომ ჯარის შემცირება 10 ათასამდე ფაქტიურად იმას ნიშნავს, რომ საქართველო თავის დაცვას ვერ შეძლებს. ნებისმიერ პრაქტიკაში 10 ათასიანი ჯარის ყოლა და საერთოდ ჯარის გარეშე ყოფნა ერთსა და იმავეს ნიშნავს.

რა თქმა უნდა, გამოჩნდებიან ადამიანები, ვინც ზემოთ მოყვანილ მოსაზრებებს უსარგებლოდ ჩათვლიან - რუსეთს მართლა რომ სურდეს საქართველოში შემოსვლა ვერაფერი შეაჩერებდა. ისინი იტყვიან, რომ „ნეიტრალურობა“ ყველაზე კარგი გამოსავალია და არაა საჭირო მილიონობით დოლარის ხარჯვა ჯარზე, როდესაც ეს თანხა  პენსიების გაზრდას ან გზების მშენებლობას  შეიძლება მოხმარდეს. ამ ადამიანებს შემდეგნაირად ვუპასუხებდი:

1. ნეიტრალურობას შესაფერისი ჯარი უნდა იცავდეს. ერთ-ერთ ყველაზე ნეიტრალურ ქვეყანას მსოფლიოში (თუ ყველაზე ნეტრალურს არა), შვეიცარიას, ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე საუკეთესო ჯარი ჰყავს. 19-დან 34 წლამდე ასაკის ყოველი მეორე მამაკაცი შვეიცარიაში ჯარისკაცია, მოეთხოვება სახლში პირადი იარაღის ქონა და პერიოდულად გადის სამხედრო მომზადებას. შვეიცარიის არმიის აქტიური პერსონალი 135 ათას ჯარისკაცს შეადგენს (შედარებისთვის - შვეიცარიის მოსახლეობა დაახლოებით 8 მილიონია, საქართველოსი 4,5 მილიონი). სწორედ ასეთი ძლიერი ჯარის ყოლამ მისცა შვეიცარიას საშუალება, რომ ყოფილიყო ნეიტრალური 150 წელზე მეტის განმავლობაში.

2. უამრავი მაგალითია, როდესაც მცირერიცხოვანი ერი ბევრად მეტი ოდენობის მტერს ამარცხებდა. საჭიროა კარგად გაწვრთნილი ჯარი, ნიჭიერი ხელმძღვანელი და ეროვნული სიმტკიცე. ალბათ ამ კონტექსტში ყველა ხშირად სსრკ-ფინეთის ომს იხსენებენ, რომელშიც ფინელებმა, რომლებსაც საბჭოთა არმია რიცხვობრივად ბევრად სჯობდა, ისეთი ზარალი მიაყენეს მტერს, რომ სტალინი იძულებული გახდა შეტევა შეეჩერებინა. ალბათ არავინ დავობს იმაზე, რომ საბჭოთა კავშირთან წინააღმდეგობის გაწევით ფინელებმა ბევრად უკეთესი მომავალი შექმნეს შთამომავლებისთვის. იგივე ხდება საქართველოსთან დაკავშირებით: ძლიერი ჯარის ყოლა (რაც ნიშნავს 10 ათას ჯარისკაცზე მეტის ყოლას) ნებისმიერი თავდამსხმელის დამარცხებას სარწმუბოს ხდის და, შესაბამისად, ამცირებს თავდასხმის რისკებსაც. მეორეს მხრივ, არ დაგვავიწყდეს ნაპოლეონის სიტყვები: ერი, რომელიც უარს ამბობს საკუთარი ჯარის გამოკვებაზე, მტრის ჯარს აპურებს (ეს არაზუსტი ციტირებაა). 

უფრო მეტიც, საკმარისად მრავალრცხოვანი ჯარის ყოლას მშვიდობიან პერიოდში კიდევ ორი სარგებლის მოტანა შეუძლია:

1. ჯარი არის და ყოველთვის იყო ძალიან კარგად ფუნქციონირებადი „სოციალური ლიფტი“. შედარებით დაბალი სოციალური კლასის წარმომადგენლებს მაღალ საფეხურზე შედარებით სწრაფად ასვლის საშუალებას აძლევს. შეიძლება არც ისე მნიშვნელოვნად მოგეჩვენოთ, მაგრამ თუკი სამხედრო სფეროს საშუალებით ყოველწლიურად ღარიბთა კლასიდან საშუალო ფენაში ათასობით ადამიანი გადადის - რიცხვი ყოველწლიურად გაიზრდება. საქართველოს კონტექსტში ეს კიდევ ერთი საშუალება არის სოფლის მოსახლეობის დიდ მასებთან გამკლავებისა - ჯარი, მატი ნაწილისთვის მაინც, ქალაქში გადასვლის შედარებით უმტკივნეულო გზა გახდება.

2. თანამედროვე ჯარი მეწარმეების ინკუბატორია - ამან შეიძლება დიდი ბიძგი მისცეს საქართველოში ბევრი ინდუსტრიის აყვავებას. მაგალითად ისრაელი ავიღოთ. მათი ტექნიკური სექტორი ყვავის - მე ვფიქრობ, ისინი ტექნიკური დამწყები კომპანიების მხრივ მთავარ ქვეყნებს შორის არიან. ასეთი კომპანიების ძირითადი დამფუძნებლები ყოფილი სამხედროები იყვნენ, რომლებიც ჯარში გაეცვნენ უაღრესად დახვეწილ ტექნიკურ სისტემებს (ამ სისტემების უმეტესობა აშშ-ში იყო შემუშავებული). მათ დააგროვეს აუცილებელი უნარები, ცოდნა და კავშირები ჯარში ყოფნის დროს. ჯარიდან წამოსვლის შემდეგ საკუთარი კომპანიები გახსნეს და ცდილობდნენ, რომ გაეუმჯობესებინათ ის სისტემები, მოწყობილობები და ა.შ. რომლებთანაც უწევდათ შეხება. საქართველოშიც თავისუფლად შესაძლებელია იმავე გზას გაყვნენ ყოფილი სამხედროები.

მთლიანობაში, საქართველოს ჯარი რომ 10 ათასამდე შემცირდეს მივიღებთ ქვეყანას, რომელსაც არ შეუძლია ნებისმიერი რეალური საფრთისგან დაიცვას თავი, ათი ათასობით ადამიანს მოვუსპობთ ღაბირი კლასიდან საშუალო ფენაში გადასვლის შანსს და ავცდებით პოტენციურ გზას იმისა, რომ საქართველოში რაიმე ტექნიკური ინდუსტრია განვითარდეს.

დაუშვებელია კანონის უზენაესობის უგულველყოფა დემოკრატიის ეფექტური მშენებლობის სახელით

 მაშინ, როდესაც საზოგადოება ცდილობს დემოკრატიული სახელმწიფოს შექმნას, ხანდახან ამბობენ, რომ სწრაფი წინსვლისათვის დასაშვებია კანონის უზენაესობაზე ნაკლები ყურადღების გამახვილება, ან სულაც მისი იგნორირება, ყოველ შემთხვევაში, საწყის ეტაპზე მაინც.  საჯარო განსჯებს დიდი დრო მიაქვს და სამართლებრივმა პროცედურებმა შეიძლება მნიშვნელოვნად შეანელოს ორგანიზებული, მობილიზებული გუნდი, რომელიც რეფორმას ახორციელებს. შედარებისთვის, წარმოიდგინეთ ორი ქარავანი, რომლებიც შეუსწავლელ უდაბნოს კვეთს - პირველ ქარავანს, ვუწოდოთ მას ალფა, სათავეში ჰყავს ენერგიული, ქარიზმატული ვაჭარი, რომელიც უძღვება მას თავდაჯერებით, არ მერყეობს, მისდევს მიზანს, რკინის მუშტით ჭრის დავებს და უკან  იტოვებს სუსტებს. მეორე ქარავანს, ვუწოდოთ მას ბეტა, სათავეში ჰყავს ხანდაზმული ვაჭრების გუნდი, ისინი ხშირად ჩერდებიან, კამათობენ მიმართულებაზე, პირობებზე, ტვირთზე, თითოეული მათგანი განსხვავებულ აზრს გამოთქვამს, იშვიათად აღწევენ კონსენსუსს და ხშირად უწევთ არასასიამოვნო კომპრომისებზე წასვლა. ამ გუნდებიდან რომელს აქვს უფრო წარმატებული სავაჭრო მარშრუტის დადგენის შანსი?

 ბევრი ადამიანი ინტუიციურად გადაწყვეტდა, რომ ალფას ბეტასთან შედარებით უპირატესობა აქვს. წარმოიდგინეთ თუ რამდენი ბელეტრისტიკი - წიგნები, პიესები, ფილმები - დაგროვდა ამდენი წლის განმავლობაში, სადაც მოგვითხრობენ მიმზიდველ მთავარ გმირზე, რომელიც სათავეში ჩაუდგა კარგ, მაგრამ უნიათო გუნდს და მოაპოვებინა გამარჯვება ბოროტ ძალებზე. ადამიანების უმეტესობას ასეთი სიუჟეტი უფრო აინტერესებს, ვიდრე მოსაწყენი მოკვლევა იმისა, თუ როგორ მოახერხეს ხალხმრავალმა ჯგუფებმა შეექმნათ სტაბილური წარმოება, თანაც ისე, რომ არც ერთ მათგანს დიდად არ სურდა გმირობა. რატომ ხდება ასე? რატომ  მოგვწონს გმირები ასე ძალიან?

 აქ ბევრი სოციალური ფაქტორი იღებს მონაწილეობას, მაგრამ ჩემი აზრით, მთავარი მიზეზი ჩვენი ევოლუციური ფსიქოლოგიაა. ჩვენ ჯგუფური არსებები ვართ, ჩვენ ვილტვით ძლიერი ლიდერისკენ და როდესაც ის ჩნდება, მივყვებით მას. ეს თვისება რომ არ გვქონოდა ვერასოდეს ვაჯობებდით ქვის ხანის მტაცებლებს, რომლებსაც წილად ხვდათ ჩვენი ევოლუციური გზის გადაკვეთის საეჭვო პატივი. ამავე მიზეზის გამო დიდი ხნის წინ მგლები დავიმეგობრეთ. ისინიც ჯგუფური არსებები არიან. ჩვენ მათ თავიდანვე შევაგნებინეთ თუ ვინ იყო უფროსი, დიდი მოთმინებით გავუქრეთ ლიდერობის ყველანაირი ნიშანი და ვაქციეთ ძაღლებად. ჰომო საპიენსებმა იციან, რომ კარგი მგელი არის ძაღლი.

 თუმცა, მედალს მეორე მხარეც აქვს. როგორც პრიმატები ჩვენ რთულ სოციალურ გარემოში გავიზარდეთ, სადაც სხვა ადამიანების აზრების ამოკითხვა ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც დიდი ხელკეტის ქონა ვინმესთვის თავის გასაჩეჩქვად. ამ მხრივ ჩვენ ინდივიდუალისტები ვართ. გულის სიღრმეში ვიცით, რომ წარმატება ინდივიდუალურად ჩვენზეა დამოკიდებული. ჩვენ ვიტანთ ჯგუფებს არა იმიტომ, რომ თავს ვთვლით ჭიანჭველებად, რომლებიც სკის მაგვარ საზოგადოებას აშენებენ, არამედ იმიტომ, რომ თანამშრომლობა გადარჩენის ერთადერთ მექამიზმად მიგვაჩნია - როგორც ფიზიკურ ისე ემოციურ დონეზე. ასე რომ სულაც არ არის გასაკვირი, რომ მეორე არსება, რომლებიც ჩვენს რთულ ევოლუციურ გზაზე რეალურად დავიმეგობრეთ, არის კატა. იგი ალბათ ოთხფეხების ყველაზე ინდივიდუალისტი წარმომადგენელია. ძაღლებისგან განსხვავებით არასოდეს გვიცდია გვესწავლებინა კატებისთვის, თუ ვინ არის უფროსი. ან შეიძლება ვცადეთ და ჭკუა გვასწავლეს. იმაშიც კი ეჭვი მეპარება, რომ ისინი ნამდვილად მოშინაურებულები არიან. ვფიქრობ, რომ ისინი უბრალოდ გვიტანენ, რადგანაც ეს დიდ ევოლუციურ თამაშში ეს მოგების საშუალებას აძლევთ. ასეა თუ ისე, კარგი კატა არის თავაზიანი კატა.

 იმედი მაქვს, რომ კატებისა და ძაღლების მეტაფორა ძალიან ბანალური არ არის და კარგად გამოხატავს ადამიანური ბუნების დუალიზმს.  უწოდეთ ამას ინი და იანი თუ გნებავთ. კარგი ისაა, რომ ეს ორი თვისება ურთიერთსაწინააღმდეგოც არის და ურთიერთშემავსებელიც. ალფა მიდგომა მოკლევადიან სარისკო საქმეებს ესადაგება - სანადირო ექსპედიციები, სამხედრო კამპანიები, სტიქიური უბედურებების შედეგებთან გამკლავება და ა.შ; ბეტა მიდგომა უფრო გრძელვადიან პროექტებს ესადაგება - ახალი სოფლის აშენების ადგილის არჩევა, მეზობელ ტომებთან მოლაპარაკებები, სოფლის თავკაცების არჩევა. ერთის მიზანია მიაღწიოს მოკლევადიან (ხშირად ერთჯერად) მიზნებს, მეორე კი სტაბილური ინსტიტუტების შექმნისთვის იღვწის.

 რომელ მხარეს მიეკუთვნება დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობა? მგონი პასუხი ნათელია. როგორ შეიძლება ერთ-ერთი ყველა რთული გრძელვადიანი პროექტი - სახელმწიფოს შენება - განვახორციელოთ ისეთივე მიდგომით, რომელსაც მონადირეები იყენებენ მსხვილი ცხოველის მოსაკლავად, გენერლები კი მტრის ძალის გასაწყვეტად?

 ქარავნების შედარებას რომ დავუბრუნდეთ, ალფამ შეიძლება მოკლევადიან პერიოდში რამდენიმე წარმატებას მიაღწიოს, მაგრამ საბოლოო ჯამში მას მაინც ბეტა აჯობებს. ალფას პრობლემა ის არის, რომ ერთი ლიდერის ერთ შეცდომას კატასტროფის გამოწვევა შეუძლია. ამასობაში კი ბეტაში დაშვებული მრავალი კოლექტიური შეცდომა მსგავსი მასშტაბის კატასტროფას არ გამოიწვევდა. კაცობრიობის ისტორიაში უამრავი მაგალითია, თუ როგორ ქცეულან ყველაზე კეთილი ზრახვების მქონე ადამიანები ურჩხულებად, როდესაც მათ ერთპიროვნული მმართველობა უვარდებოდათ ხელთ. რა თქმა უნდა, არსებობს საპირისპირო მაგალითებიც (ადამიანების სამყაროში არაფერია მარტივი), მაგრამ იმდენად იშვიათი ასეთი შემთხვევებია, რომ ხშირად მათ პარადოქსებადაც კი განვიხილავთ.

 დემოკრატიის მშენებლობა იწყება ყველა ხმის გათვალისწინებით. რაიმე ავტორიტარული გუნდისგან არ უნდა ველოდოთ, რომ ის წაუძღვება მორჩილ მასებს აღთქმული მიწის საპოვნელად. სამართლიანობა ციდან არ ვარდება. ის დიდი შრომისა და მოფრთხილების ფასად მოდის. მისი შექმნის დავალებას კეთილი განზრახვების მქონდე ჭაღარა ბერიკაცებს რომ მივანდობთ ხოლმე, ისინი ადიან უახლოეს მთაზე  და ჩამოაქვთ ძველთაძველი იერის მქონე ქვის ფილები. ყველამ ძალიან კარგად ვიცით თუ როგორ სრულდება ეს ფილმი - ორმოც წლიანი ხეტიალი უდაბნოში და საბოლოოდ იმ ერთადერთ ნაწილში დასახლება, სადაც არც გაზია და არც ნავთობი.